آشنایی با نشانه‌های کمبود پروتئین در بدن
پروتئین‌ها ( Protein ) مواد آلی بزرگ و یکی از انواع درشت ملکول‌های زیستی هستند که از زیرواحدهایی به نام اسید‌آمینه ساخته شده‌اند. پروتئین‌ها مانند زنجیری از یک کلاف سه‌بعدی بسیارهایی هستند که از ترکیب اسیدهای آمینه حاصل می‌شوند. اسیدهای آمینه مثل یک زنجیر خطی توسط پیوند پپتیدی میان گروه‌های کربوکسیل و آمین مجاور به یکدیگر متصل می‌شوند تا یک پلی پپتید را به وجود بیاورند.
پروتئین‌ها از کربن، هیدروژن، اکسیژن و ازت ساخته شده‌اند . وجود عنصر ازت در ساختمان پروتئین‌ها عنصری اختصاصی است و تمام ویژگی‌های مولکول پروتئین و اعمال مختلف بدن در حقیقت مدیون وجود عنصر ازت است که در دو دسته چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها وجود ندارد .
واحد ساختمانی پروتئین‌ها، اسید آمینه است، ۲۰ نوع اسید آمینه در ترکیب مواد غذایی و همچنین در ساختمان بدن انسان وجود دارد. ترتیب اسیدهای آمینه در یک پروتئین توسط ژن مشخص میشود.
در بعضی از اندامگان‌ها (ارگانیسم‌ها) کد ژنتیک شامل سلنوسیستئین و در بعضی از آرکی‌باکتری‌ها پ یرولزین می‌باشد. گاهی در پروتئین‌ها دگرگونی به وجود می‌آید: یا قبل از آن‌که پروتئین بتواند به وظایفش در یاخته عمل کند و یا به عنوان قسمتی از مکانیسم بازرسی. پروتئین‌ها معمولاً به یکدیگر می‌پیوندند تا یک وظیفه‌ای را با یکدیگر انجام دهند که این خود باعث استوار شدن پروتئین میشود. چون ترتیب‌های نامحدودی در توالی و طول زنجیره اسید آمینه‌ها در تولید پروتئین‌ها وجود دارد، از این رو انواع بی‌شماری از پروتئین‌ها نیز می‌توانند وجود داشته باشند.
پروتئین‌های درون‌یاخته‌ای در بخشی از یاخته به نام ریبوزوم توسط آران‌ای (RNA) ساخته می‌شوند.
*** اسیدهای آمینه به سه دسته تقسیم می‌شوند
۱- اسیدهای آمینه ضروری.
۲- اسیدهای آمینه نیمه‌ضروری.
۳- اسیدهای آمینه غیر‌ضروری.
۱- اسیدهای آمینه‌ضروری: دستهای از اسیدهای آمینه هستند که بدن انسان یا قادر به ساختن آنها نیست و یا نمی‌تواند آنها را به میزان لازم برای تأمین نیازهای خود بسازد. مثل لیزین، ایزولوسین، فنیل آلانین.
۲- اسیدهای آمینه نیمه‌ضروری: به آن دسته از اسیدهای آمینه گفته میشود که فقط در دوران کودکی و رشد ضروری هستند یعنی اگر به اندازه کافی در رژیم غذایی کودکان نباشد موجب اختلال رشد آنها می‌گردد.
۳- اسیدهای آمینه غیر‌ضروری: اسیدهای آمینه‌ای هستند که در صورت فقدان آنها در غذا بدن قادر است از متابولیسم چربی‌ها، پروتئین‌ها و عامل آمینی سایر اسیدهای آمینه آنها را منتشر کند. بنابراین در اعمال حیاتی مشکلی ایجاد نمی‌شود.
نکته‌ای که باید بدانیم این است که وجود مقدار کافی اسیدهای آمینه غیر‌ضروری در غذا یا پروتئین‌های مصرفی اثر صرفه جویی بر نیاز به اسیدهای آمینه ضروری دارد.
کیفیت پروتئین‌ها توسط مقدار و تناسب کافی اسیدهای آمینه ضروری در یک پروتئین میشود.
*** پروتئین‌ها دو دسته‌اند
۱- پروتئین‌های رشته‌ای.
۲- پروتئین‌های کروی.
بعضی از پروتئین‌ها در آب محلول هستند و برخی دیگر در آب نامحلول هستند . معمولاً پروتئین‌های رشته‌ای در آب نا محلول هستند. هنگامی که پروتئین‌ها در برابر عوامل فیزیکی و شیمیایی مثل حرارت و محیط اسیدی یا قلیایی قرار می‌گیرند. ویژگی‌های طبیعی خود را از دست میدهند. به عنوان مثال پختن پروتئین‌های غذایی موجب تخریب مولکول پروتئینی آنها میشود و از نظر فعالیت بیولوژیکی نمی‌تواند اعمال قبلی خود را انجام دهد. منتها از نظر تغذیه‌ای مشکلی ایجاد نمی‌کند و به عنوان یک ماده مغذی برای بدن قابل استفاده است .
*** نشانه‌های کمبود پروتئین در بدن
اگر فردی تغییر وزن ندارد یعنی وزنش روبه کاهش نیست، به اندازه کافی پروتئین به بدن‌ش می‌رسد و کمبود پروتئین ندارد.
دستهای متورم، موهای ظریف، پوست خشک و احساس سستی از علائم کمبود پروتئین در بدن هستند.
– تأخیر در ترمیم
کاهش روند بهبودی جراحات و زخم‌های بدن و طولانی‌تر شدن فرآیند درمان یکی از علل کمبود پروتئین در بدن به شمار می‌رود. پروتئین برای ساخت بافت‌های جدید الزامی است بنابراین در صورت کمبود، بدن قادر به ترمیم خود نخواهد بود.
– ماهیچهها
کمبود پروتئین تنها روی عملکرد و کاهش قدرت ماهیچهها اثر نمی‌گذارد بلکه از حجم و اندازه آنها نیز کاسته میشود. وقتی بدن با کمبود پروتئین مواجه میشود و نمی‌تواند آن را از مواد غذایی مصرفی تأمین کند، از هر جایی از بدن که بتواند آن را برمی‌دارد و ماهیچهها اولین نقطه‌ای از بدن هستند که پروتئین خود را از دست میدهند و بافت ماهیچه‌ای بدن شل میشود و حالت طبیعی خود را از دست می‌دهد.
– دستهای متورم
کمبود پروتئین عملکرد و ظاهر ماهیچهها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
علت این است که وقتی بدن از رژیم غذایی پروتئین کافی دریافت نمی‌کند، برای جبران به سراغ منابع دیگر در بدن می‌رود که یکی از این‌ها، لایه‌های ماهیچه‌ای است.
بدون پروتئین، حفظ تعادل آب بدن به هم خورده و بدن آب را به شیوه نادرستی ذخیره می‌کند و منجر بهEdema میشود؛
وضعیتی که در آن آب بیش از حد زیر پوست جمع میشود و دست ها ورم می‌کنند چون بدن پروتئین را از بافت‌های این ناحیه مصرف می‌کند.
– چشم‌های ورم‌کرده
کاهش میزان پروتئین پلاسمای خون منجر به حالتی به نام Oedema میشود. این کاهش پروتئین ممکن است توسط ریه‌ای ایجاد شود که به قدر کافی آهن دریافت نمی‌کند.
در واقع کم‌خونی حاصل از کمبود آهن برای ساختن هموگلوبین است که منجر به ایجاد ورم میشود.
– گونه‌های پف‌آلوده
گونه‌های پف‌کرده می‌توانند ناشی از غدد بزاقی متورم باشند و عدم تعادل پروتئین-کربوهیدرات را به خوبی نشان دهند.
این تورم ممکن است در هر مرحله‌ای از بیماری رخ بدهد و منجر به پژمردگی و افت این بافت گونه شود.
– موهای ظریف
ظرافت موها علاوه‌بر علل ژنتیکی میتواند به خاطر کمبود پروتئین باشد.
در این صورت بدن شروع به «حفظ منابع» می‌کند و جلوی رسیدن پروتئین ارزشمند به موها و ناخن ها را می‌گیرد.
به همین خاطر علائم مربوط به مو و ناخن شاخص‌های مهمی در تشخیص کمبود پروتئین به حساب می‌آیند.
کمبود پروتئین عملکرد و ظاهر ماهیچه ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
علت این است که وقتی بدن از رژیم غذایی پروتئین کافی دریافت نمی‌کند، برای جبران به سراغ منابع دیگر در بدن می‌رود که یکی از این‌ها، لایه‌های ماهیچه‌ای است.
بدون پروتئین، حفظ تعادل آب بدن به هم خورده و بدن آب را به شیوه نادرستی ذخیره می‌کند و منجر بهEdema میشود؛
وضعیتی که در آن آب بیش از حد زیر پوست جمع میشود و دست‌ها ورم می‌کنند چون بدن پروتئین را از بافت‌های این ناحیه مصرف می‌کند.
– پوست خشک
کمبود پروتئین میتواند به خشک، شکسته و فَلسی شدن، تغییر رنگ و ایجاد لکه‌‌هایی شبیه به آفتاب‌سوختگی روی پوست منجر شود.
آسیب‌دیدن پوست راه ابتلا به عفونت‌های قارچی مانند Candida را باز می‌کند.
– ابهام ذهنی
کمبود این ماده ضروری به کند شدن عملکرد مغز و افت عملیات شناختی منجر میشود. پروتئین در کمک رسانی به ارتباطات نورونی در مغز و در سراسر بدن نقشی اساسی دارد.
– احساس سستی
احساس خستگی مفرط و سطح انرژی پایین علائم دیگر کاهش پروتئین است.
وعده‌های غذایی غنی از پروتئین، انتقال دهنده‌‌های عصبی را که فعالیت، هوشیاری و انرژی را تقویت می‌کنند، ارتقا میدهند.
البته این علائم به این معنی نیست که هر کس دارای آنها بود حتما کمبود پروتئین دارد بلکه مشکلات دیگری هم میتواند این عوارض را ایجاد کند.
روزانه ۰/۸ گرم به ازای کیلو‌گرم وزن بدن، پروتئنی مورد نیاز است مثلا در یک فرد ۷۰ کیلویی، ۵۶ گرم پروتئنی در روز نیاز است.
*** منابع غذایی پروتئین‌دار
** پروتئین‌ها دو منبع دارند
۱- منابع حیوانی: که بهترین منبع غذایی پروتئینی یا پروتئین با کیفیت عالی پروتئین سفیده تخم مرغ یا پروتئین تخم مرغ است. به همین علت ارزش بیولوژیکی آن را ۱۰۰ در نظر می‌گیرند .
پروتئین شیر و لبنیات تقریباً مشابه پروتئین سفیده تخم مرغ است و ارزشی حدود ۹۶ دارد و بعد از آن پروتئین گوشت‌ها اعم از گوشت سفید و قرمز قرار می‌گیرد.
بنابراین منابع غذایی حیوانی شامل گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، شیر و لبنیات بهترین منابع پروتئین حیوانی هستند .
۲- منابع گیاهی پروتئین: غلات و حبوبات است ( نان، برنج، ماکارونی، رشته ها، لوبیا، عدس و ماش )
** کیفیت پروتئینی منابع غذایی حیوانی و گیاهی
از نظر ارزش بیولوژیکی، بالاترین ارزش را پروتئین سفیده تخم مرغ دارد. بعد از آن شیر، ماست و پنیر قرار دارد و پروتئین گوشت‌ها بعد از این در گروه قرار دارد .
لازم به ذکر است، که گوشت قرمز بیشتر از نظر ویتامین مورد نظر منبع پروتئینی‌اش و املاحی که با منابع گوشتی به بدن ما می‌رسد اهمیت زیادی دارد نه از نظر منبع پروتئینی. پس با حذف گوشت‌ها و مخصوصاً گوشت قرمز از رژیم غذایی، نمی‌توانیم مقدار کافی آهن دریافت کنیم . بنابراین گوشت جایگاه خود را دارد . هر چند که پروتئین سفید تخم‌مرغ مرغوب‌تر است اما از نظر ویتامین A و املاح در حد گوشت نیستند . بنابراین از نظر کیفیت ، بعد از گوشت‌ها و حبوبات قرار می‌گیرند .
کیفیت پروتئینی حبوبات ( پروتئین گیاهی ) پایین‌تر از انواع پروتئین های حیوانی است .
پروتئین غلات از نظر کیفیت بعد از حبوبات قرار می‌گیرند. سیب زمینی هم به مقدار بسیار کم ( حدود ۲ درصد ) پروتئین دارد. در حقیقت زمانی که به مقدار قابل توجهی در برنامه غذایی گنجانده شود میتواند در تأمین پروتئین سهمی داشته باشد .
** مقدار پروتئین‌ها
در بین منابع غذایی بالاترین پروتئین در کشک وجود دارد. ( کشک خشک ) کشک در ایران به صورت سنتی، به شکل گلوله‌های خشک تهیه میشود و بعد آن را می‌سایند و دسته‌بندی می‌کنند.
کشک خشک معمولاً بین ۵۵ تا ۷۵ درصد پروتئین دارد و هیچ ماده غذایی به این میزان پروتئین ندارد. بعد از کشک، سویا بهترین منبع پروتئینی است و حدود ۴۰ درصد پروتئین دارد . سویا را می‌توان خاویار گیاهی نامید، زیرا از نظر ترکیب با خاویار قابل مقایسه است. در سویا حدود ۴۰ درصد پروتئین و ۲۰ درصد چربی وجود دارد. در خاویار ۲۵ درصد پروتئین و ۲۰ درصد چربی وجود دارد. بنابراین سویا یک منبع پروتئینی گیاهی بسیار خوب است، در ضمن سویا فیتواستروژن‌های گیاهی دارد که برای خانم‌ها بعد از یائسگی منبع پروتئینی خوبی است و میتواند تا حدودی از عوارض دوران یائسگی را بکاهد.
حبوبات بین ۱۴ تا ۲۵ درصد ( دانه ای که هنوز خشک است و پخته نشده است ) پروتئین دارند.
میزان پروتئین گوشت، مرغ و ماکیان بر حسب نوع بین ۲۰ تا ۲۵ درصد است . مقدار پروتئین ماهی‌ها متغیر است، حدود ۱۵ تا ۲۵ درصد بر حسب نوع است. بعد از حبوبات غلات قرار دارند در نان ۱۰ درصد ، ذرت حدود ۱۰ درصد و برنج ۷ تا ۹ درصد پروتئین وجود دارد.
منبع: مجله پزشکی رایان درمان