مننژیت (نام علمی: Meningitis) یا سرسام (نام فارسی به معنی آماس سر) التهاب پرده‌های محافظی می‌باشد که مغز و نخاع را پوشانده‌اند و بطور مشترک مننژ یا شامه گان نامیده می‌شوند. این التهاب ممکن است عامل ویروسی، باکتریایی، یا سایر ریزاندامگان داشته باشد، و در موارد کمتری در اثر تجویز داروهای خاصی به وجود آید. مننژیت می‌تواند به دلیل نزدیکی التهاب به مغز و نخاع، زندگی بیمار را به خطر اندازد؛ بنابراین این شرایط را تحت عنوان فوریت پزشکی دسته‌بندی می‌کنند.

رایج‌ترین نشانه‌های مننژیت سردرد و خشکی گردن همراه با تب، گیجی یا هشیاری دگرگون شده، استفراغ، و ناتوانی در تحمل نور (نور هراسی) یا صداهای بلند (صدا هراسی) می‌باشد. معمولاً در کودکان فقط نشانه‌های غیراختصاصی مانند تحریک‌پذیری و خواب‌آلودگی مشاهده می‌شود. اگر ضایعهٔ پوستی مشاهده شود، ممکن است نشان دهندهٔ علت مشخصی برای مننژیت باشد؛ مثلاً، مننژیت در اثر باکتری مننگوکوک ممکن است همراه با ضایعهٔ پوستی مشخصی باشد.

با یک بزل کمری می‌توان مننژیت را تشخیص داد یا از بروز آن جلوگیری کرد. یک سوزن وارد مجرای نخاعی می‌شود تا نمونه‌ای از مایع مغزی-نخاعی (CSF)، که مغز و نخاع را احاطه کرده‌است، برداشته شود. CSF در آزمایشگاه تشخیص طبی آزمایش می‌شود. اولین درمان در مننژیت حاد شامل تجویز آنتی‌بیوتیک و گاهی داروهای ضدویروس متناسب می‌باشد. همچنین می‌توان از کورتیکواستروئید برای جلوگیری از عوارض التهاب شدید استفاده کرد. مننژیت ممکن است منجر به عوارض طولانی مدت جدی مانند ناشنوایی، صرع، هیدروسفالی، و کسری‌های شناختی شود، به ویژه اگر به‌سرعت درمان نشود. برخی انواع مننژیت (مانند انواعی که همراه با عفونت‌های مننگوکوک، “هموفیلوس آنفلوآنزاً نوع ب، پنوموکوک، یا ویروس گوشک، می‌باشد) را می‌توان با ایمن‌سازی پیش‌گیری کرد.

مننژیت باکتریایی نادر است اما معمولاً جدی بوده و در صورت عدم درمان به موقع می‌تواند تهدید کننده‌ی حیات باشد. مننژیت ویروسی (که مننژیت آسپتیک نیز نامیده می‌شود) بیشتر شایع است و کمتر جدی می‌باشد. این بیماری اغلب تشخیص داده نمی‌شود زیرا علائم آن می‌تواند شبیه به علائم آنفولانزا باشد. مننژیت در صورت اقدام سریع می‌تواند بطور موفقیت‌آمیزی درمان شود. بنابراین واکسیناسیون منظم، دانستن علائم مننژیت و انجام مراقبت پزشکی بلافاصله پس از اینکه گمان بردید فرزندتان دچار این بیماری شده است، بسیار مهم می‌باشد.

دلایل مننژیت

بسیاری از باکتری‌ها و ویروس‌هایی که باعث مننژیت می‌شوند نسبتاً شایع بوده و مرتبط با سایر بیماری‌های معمول می‌باشند. آنهایی که پوست، سیستم ادراری یا دستگاه گوارشی و تنفسی را آلوده می‌کنند، می‌توانند بواسطه‌ی جریان خون و از طریق مایع مغزی نخاعی که مایعی است که در داخل و اطراف نخاع گردش می‌کند، به مننژها انتقال پیدا کنند.

در برخی موارد مننژیت باکتریایی، باکتری‌ها در اثر یک ضربه‌ی شدید به سر یا عفونت موضعی شدید مانند عفونت جدی گوش (اوتیت میانی) یا عفونت سینوس بینی (سینوزیت) به مننژها انتقال می‌یابند.

علائم

علائم مننژیت در کودکان بسته به سن بیمار و دلیل عفونت متفاوت می‌باشند. اولین علائم می‌توانند بلافاصله ظاهر شوند یا چند روز پس از اینکه کودک دچار سرماخوردگی، اسهال و استفراغ یا سایر علائم عفونت شد، شروع شوند. علائم شایع عبارتند از:

تب
لتارژی (کاهش هوشیاری)
کج خلقی
سردرد
فوتوفوبی یا نور هراسی (حساسیت چشم به نور)
گرفتگی گردن
راش‌های پوستی
تشنج

مننژیت علت اصلی چهار درصد مرگ نوزادان است و از شش ماهگی تا پنج سالگی شیوع بیشتری دارد.
نوزادی که در ۲۴ ساعت ابتدای تولد، دچار تب شدید و مشکلات تنفسی می‌شود. بالا رفتن و پایین آمدن غیرطبیعی دمای بدن نوزاد به همراه بی‌اشتهایی و بی‌حالی غیرعادی در وی، والدین را به‌شدت نگران می‌کند. این نگرانی بی‌دلیل هم نیست چراکه این کودک مبتلا به مننژیت شده است؛ بیماری‌ای که با وجود شباهت به آنفلوآنزا و عفونت شدید تنفسی در صورت رسیدگی دیر هنگام بسیار خطرناک و حتی مرگبار است. بیماری مننژیت منجر به التهاب پرده مغزی می‌شود و نوع باکتریایی آن برخلاف نوع ویروسی بسیار خطرناک است.

علائم مننژیت در نوزادان

نوزادان مبتلا به مننژیت ممکن است علائم معمول را نداشته باشند. به جای آن ممکن است بسیار عصبی، خسته و تب‌دار باشند. همچنین احتمال دارد حتی با وجود بغل کردن و تکان دادن نیز احساس ناراحتی کنند.

سایر علائم مننژیت در نوزادان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

زردی (متمایل بودن پوست به رنگ زرد)
گرفتگی بدن و گردن
پایین بودن غیر طبیعی دمای بدن
تغذیه ضعیف
ضعف توانایی مکیدن شیر
گریه‌ی شدید و بلند
برآمدگی ملاج (نقطه‌ی نرم در بالا و جلوی جمجمه‌ی نوزاد)

مننژیت ویروسی بیشتر علائمی شبیه به آنفولانزا را ایجاد می‌کند مانند تب و سردرد و ممکن است به حدی خفیف باشد که بیماری تشخیص داده نشود. بسیاری موارد مننژیت ویروسی ظرف ۷ تا ۱۰ روز و بدون هیچ گونه عوارض یا نیاز به درمان برطرف می‌شوند.

عوارض احتمالی

عوارض مننژیت باکتریایی ممکن است نیاز به درمان بیشتر داشته باشد (برای مثال ممکن است برای تشنج از داروهای ضد تشنج استفاده شود). یک فرد مبتلا به شوک یا فشار خون پایین احتمالاً جهت افزایش فشار خون نیاز به تزریق سرم و داروهایی خواهد داشت. ممکن است برخی کودکانی که دچار مشکل تنفسی می‌شوند نیاز به اکسیژن بیشتر یا دستگاه تنفس مصنوعی داشته باشند.

عوارض مننژیت باکتریایی می‌توانند شدید باشند و عبارتند از مشکلات عصبی، کم شدن شنوایی، اختلال بینایی، تشنج و اختلالات یادگیری. از آنجایی که اختلال شنوایی یک از عوارض شایع است، کودک مبتلا به مننژیت باکتریایی باید پس از بهبود یک تست شنوایی انجام دهند.

همچنین ممکن است قلب، کلیه‌ها و غدد آدرنال نیز بسته به دلیل عفونت تحت تاثیر قرار بگیرند. با اینکه برخی کودکان دچار مشکلات عصبی طولانی مدت می‌شوند، اما بیشتر افرادی که تحت تشخیص و درمان سریع قرار می‌گیرند بطور کامل بهبود پیدا می‌کنند.

مننژیت چگونه منتقل می‌شود؟

بیشتر موارد مننژیت (هم ویروسی و هم باکتریایی) ناشی از عفونت‌های واگیردار که از طریق قطره‌های بسیار کوچک مایع از گلو و بینی شخص آلوده انتقال می‌یابند، می‌باشند. این قطره‌ها هنگامی که فرد بیمار سرفه می‌کند، می‌خندد، صحبت می‌کند یا عطسه می‌کند وارد هوا می‌شوند. سایر افراد هنگامی که این قطرات را تنفس می‌کنند یا با یک سطح آلوده تماس پیدا کرده و سپس بینی یا دهان خود را لمس می‌کنند، آلوده می‌شوند.

به اشتراک گذاشتن غذا، لیوان آب، ظروف غذاخوری، دستمال کاغذی یا حوله نیز می‌تواند باعث انتقال بیماری شود. برخی میکروب‌ها می‌توانند از طریق مدفوع بیمار پخش شوند و فرد دیگری که با مدفوع تماس پیدا کند (برای مثال کودکان در مهدکودک) ممکن است بیمار شود. بیماری می‌تواند به راحتی در بین افرادی که با هم تماس نزدیک دارند برای مثال افرادی که با هم زندگی می‌کنند یا همدیگر را می‌بوسند یا از ظروف غذاخوری هم استفاده می‌کنند، انتقال یابد.

انواع

دو نوع مننژیت وجود دارد:

مننژیت ویروسی: بطور کلی، مننژیت ویروسی به شدت مننژیت باکتریایی نمی‌باشد. درمان آن شامل مصرف آنتی‌بیوتیک نیست زیرا آنتی‌بیوتیک‌ها بر روی ویروس‌ها تاثیری ندارند. کودکان مبتلا به مننژیت ویروسی در حین بستری در بیمارستان تحت نظارت دقیق قرار خواهند گرفت.
مننژیت باکتریایی: مننژیت باکتریایی می‌تواند شدیدتر باشد و فرزند شما نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک خواهد داشت. بیمار در کل مدت اقامت در بیمارستان جهت بررسی هر گونه تغییر در وضعیتش تحت نظارت دقیق قرار می‌گیرد.

تشخیص

در صورت مشکوک بودن به مننژیت، پزشک آزمایش‌هایی را تجویز خواهد کرد که احتمالاً شامل پونکسیون کمری (کشیدن مایع مغزی نخاعی) جهت جمع‌آوری نمونه‌ی مایع نخاعی می‌باشد. این آزمایش هر گونه علائم التهاب را نشان داده و مشخص می‌کند که باکتری باعث بیماری شده است یا ویروس.

درمان مننژیت
مننژیت ویروسی

در مننژیت ویروسی سیستم ایمنی کودک شما احتمالاً به اندازه کافی قوی خواهد بود تا از خود مراقبت کند. اغلب نیازی به درمان نمی‌باشد، هر چند گاهی اوقات پزشک داروهایی را تجویز خواهد کرد بخصوص در صورتی که کودکتان نوزاد باشد. می‌توانید فرزند خود را مانند زمان ابتلا به آنفولانزا آرام کنید، مثلاً با استراحت، مصرف مایعات فراوان، دارو جهت تسکین درد و تب. در برخی موارد، فرزند شما به مدت چند روز به منظور نظارت دقیق علائم نیاز به بستری در بیمارستان خواهد داشت بخصوص اگر سن وی بسیار کم باشد.
مننژیت باکتریایی

جهت از بین بردن باکتری‌ها، پزشکان آنتی‌بیوتیک‌های قوی را وارد جریان خون بیمار می‌کنند. نوزادان اغلب باید تا دو هفته در بیمارستان و تحت سرم بستری باشند. این وضعیت می‌تواند دشوار باشد اما در حدود ۸۵ درصد از مواقع باعث درمان بیماری می‌گردد به شرطی که بیماری طی یک یا چند روز پس از بروز علائم تشخیص داده شده باشد. به همین دلیل است که به محض مشکوک شدن به مننژیت باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد.
پیشگیری

چندین باکتری که باعث مننژیت می‌شوند تا حد زیادی با واکسیناسیون منظم در کودکی قابل پیشگیری می‌باشند. اطمینان از این مصون‌سازی‌ها در زمان‌های مناسب بهترین راه برای پیشگیری از مننژیت است. اگر نوع خاصی از مننژیت تشخیص داده شود، ممکن است پزشک به اشخاصی که با فرد آلوده در تماس بوده‌اند توصیه کند که برای احتیاط و پیشگیری از ابتلا به مننژیت از آنتی‌بیوتیک استفاده کنند. در این خصوص توصیه‌های لازم به بیمار داده خواهد شد.

اقدام اصلی والدین
مراجعه هر چه سریع‌تر و بدون فوت وقت به پزشک، تنها اقدام اصلی والدین در چنین شرایطی محسوب می‌شود، چراکه استفاده خودسرانه از داروهای مسکن و تب‌بر ممکن است تشخیص و درمان را با تأخیر مواجه کند و در مننژیت باکتریایی عوارض مرگبار دارد. این بیماری‌ها به‌خصوص در هفته‌ها و ماه‌های اول تولد، اثری نامطلوب بر کودک دارد و اگر با تب شدید همراه باشد و منجر به حالت اغما شود، احتمال تاثیر بر رشد هوشی کودک و در نتیجه عقب‌ماندگی ذهنی بیشتر می‌شود. مننژیت ازجمله بیماری‌هایی است که اگر در دوران خردسالی به زودی و به موقع تشخیص داده و درمان نشود،‌ موجب اختلالات مغز و سلسله اعصاب و بروز عقب‌ماندگی ذهنی می‌گردد.

آلوده شدن به عفونت‌های ویروسی و میکروبی
عمده‌ترین دلایل ابتلا به مننژیت، آلوده شدن به عفونت باکتریایی، ویروسی و با احتمال کمتر، عفونت قارچی است.

از علل غیرویروسی و غیرشایع مننژیت غیرچرکی نیز می‌توان به داروهایی چون بروفن و IVIG (ایمونوگلبولین وریدی) و نیز بیماری‌های کاوازاکی، لوسمی، لوپوس (بیماری‌های خودایمنی) و میگرن اشاره کرد.

عفونت دوران بارداری، عامل اصلی خطر
خیلی از والدین تصور می‌کنند، نوزاد تازه به دنیا آمده آنها از طریق عفونت بیمارستانی مننژیت گرفته در حالی که عمده‌ترین عامل خطر ابتلا به مننژیت باکتریایی در نوزادان، عفونت مادری است. به همین دلیل، این متخصص تاکید می‌کند: درمان سریع عفونت مادران باردار (ازجمله تبخال تناسلی، سیفلیس، سرخجه و عفونت خونی) از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه در برابر مننژیت است.

استفاده خودسرانه از داروهای مسکن و تب‌بر ممکن است تشخیص و درمان مننژیت را با تأخیر مواجه کند. عامل ایجاد مننژیت عفونی نوزادان در رحم مادر و در دوران جنینی منتقل می‌شود یا پس از زایمان و تولد کودک کسب می‌شود. البته تغذیه نشدن با شیر مادر و انجام ندادن واکسیناسیون در نوزادان و کودکان سالم نیز می‌تواند از علل ابتلا به مننژیت باشد. گرچه تولد نوزاد نارس، نقص سیستم ایمنی و ضربه به سر نیز می‌تواند از علل دیگر ابتلا به مننژیت باشد.

وقتی عوارض مننژیت به جا می‌ماند
مننژیت به‌خصوص در هفته‌ها و ماه‌های اول تولد، اثری نامطلوب بر کودک دارد و اگر با تب شدید همراه باشد و منجر به حالت اغما شود، احتمال تاثیر بر مغز و رشد هوشی کودک بیشتر می‌شود. ‌ به ویژه در چنین شرایطی احتمال بروز عقب‌ماندگی ذهنی در کودک نیز وجود دارد.

توجه داشته باشید، حدود ۱۰ درصد مبتلایان به مننژیت می‌میرند و در صورت رسیدگی دیر هنگام و وارد شدن آسیب مغزی به کودک یا نوزاد، احتمال بروز مشکل شنوایی و حرکتی نیز وجود دارد.

منابع:

۱- drsheykholeslami.com

۲- niniban.com